«بسمه تعالي»
الحمدلله رب العالمين و الصلوة علي خير خلقه محمدٍ و آله الطيبين الطاهرين و علي صحبه المنتجبين.
در خطبه هاي گذشته از ضرورت پرداختن به اخلاق، پيش فرضهاي نظام اخلاقي اسلام، ارتباط عمل انسان با سرنوشت او، نيت و انگيزه در اخلاق، رابطهء نيت با عمل و مراتب و درجات نيت سخن گفتيم.

در ادامهء بحث مي خواهيم با محوريت و اتكا به آيات قرآني ببينيم شروع حركت براي اخلاقي شدن چگونه است و نقطه هاي عزيمت براي تبديل شدن به يك انسان اخلاقي چيست. يعني پس از آنكه انگيزهء اوليه را داشتيم و قصد حركت كرديم در چه راهي و از چه مسيري و با چه انرژي و نيرويي بايد در اين طريق گام بگذاريم؟
«رفع موانع»
علماي اخلاق مي گويند اولين گام براي حركت و شروع به سلوك آنست كه موانع را از سر راه برداريم و موانع را مرتفع سازيم. اگر براي هر حركتي ايجاد شرايط حركت يا به تعبيري «ايجاد مقتضي» شرط اول است و بعد «رفع موانع» در سلوك اخلاقي «رفع موانع» مقدم بر «ايجاد مقتضي» است و دليل آن اينست كه وقتي موانع رفع شد شرايط و مقتضي حركت ايجاد مي شود. يعني بين «موانع» و «مقتضيات» تناسب معكوس برقرار است.
در يك مثال ساده مي توان گفت چنين نيست كه ماشين روشن و پر از بنزين باشد ولي درب يا دربهايي مقابل آن باشد كه بعد از آنكه ماشين روشن شد و راه افتاد بايد موانع برطرف شوند تا حركت ادامه يابد. بلكه در سلوك اخلاقي اينچنين است كه برداشتن موانع باعث ازدياد سوخت و قدرت و افزايش انرژي حركت مي شود. اساساً تا تاريكي نرود نور نمي آيد و نور و تاريكي با هم جمع نمي شوند. چون جمع نقيضين است پس منطقاً بايد اوّل موانع بر طرف شود و بعد نور بيايد.
به قول عارف وارسته شيخ شبستري:
موانع تا نگرداني ز خود دور
درون خانهء دل نايدت نور
اما اين رفع موانع چيستند و كدامند؟ ذيلاً به برخي از مهم ترين موارد آن كه در متون اسلامي آمده و علماي اخلاق بدان پرداخته اند اشاره مي كنيم.
الف) توبه
سلوك الي الله و گام گذاشتن در مسير اخلاقي شدن با توبه آغاز مي شود. توبه و انابه از مهمترين دستورالعملهاي اخلاقي براي آغاز حركت است. توبه و انابه يعني بازگشت. بازگشت به چه؟ بازگشت به پاكي. بازگشت به نور. چرا كه اصل در انسان طهارت و پاكي است.
انسان در نظر اسلام گنهكار زاده نمي شود. بلكه گناه بر او عارض مي شود و با گناه قلب خود را ملكوك و سياه مي كند.
اينجا و در اين بحث نمي خواهيم مفصلاً به موضوع توبه بپردازيم. فقط در ضمن اين بحثِ رفع موانع، به اختصار مي گوييم كه توبهء واقعي و توبهء حقيقي كه در لسان آيات قرآني و روايات معصومين از آن به «توبهء نصوح» ياد مي شود يك نسخهء كامل و درمان كامل براي رفع موانع است. توبهء واقعي فقط يك لقلقهء زباني و يك استغفرالله گفتن يا صد استغفار گفتن نيست. چنانكه در نهج البلاغه ماجرايي را مي خوانيم كه حضرت علي (ع) در جواب شخصي كه در حضور ايشان مرتباً كلمهء استغفار را بر زبان جاري مي كرد با ناراحتي فرمود:
«مادرت به عزاي تو گريه كند! مي داني كه استغفار چيست؟!»
و سپس در توضيح توبه و استغفار واقعي فرمودند:
استغفار مقام و درجهء عِليّين يعني بالا نشينان و صدر نشينان بهشت (گروهي بلند مرتبه از مومنين) است و بر شش معني و مرتبه گفته مي شود:
اول: پشيماني و ندامت از آنچه كه گذشته است و در گذشته انجام داده اي.
دوم: عزم جدي و تصميم بر اينكه ديگر به سمت آنچه كه ترك كرده باز نگردد.
سوم: آنكه حقوقي كه از مردم به گردن توست ادا كني تا هنگاميكه خداوند را ملاقات مي كني پاك شده باشي و از آثار و توابع آن حقوق مردم چيزي باقي نمانده باشد.
چهارم: آنكه واجبات و تكاليفي كه از دست داده اي اعاده كني و حق آن را ادا كني. (مثل نماز و روزه و ساير تكاليف)
پنجم: آنكه گوشتي را كه از راه حرام بر بدن تو روييده با ناراحتي و غصهء بر گذشته ات آب كني تا گوشت تازه در شرايط جديد در بدنت برويد.
و ششم: آنكه به جسم خود رياضت و درد عبادت و بندگي را بچشاني همچنانكه شيريني معصيت و گناه را قبلاً به او چشانده اي.
حضرت علي (ع) بعد از اين سخنان مي فرمايند:
«آنگاه كه چنين شد مي تواني استغفار كني.» (نهج البلاغه/ كلمات حكيمانه شمارهء 417)
پس بنابراين كسي كه حقوق مردم برگردنش باشد و بنشيند استغفار گويد و توبه كند، تائِب واقعي نيست. يا كسي كه گناه كرده و عزم جدي براي ترك گناهش ندارد و اگر شرايط برايش مهيا شود مجدداً به گناه باز مي گردد توبه اش توبهء نصوح و حقيقي نيست و خداوند هم او را نمي بخشد. چنانكه در سورهء آل عمران آيهء 135 خداوند مي فرمايد:
«والذين اذا فعلوا فاحشةً أو ظلموا أنفسهم ذَكَروا الله فاستغفروا لذنوبهم، وَ مَن يغفرُ الذنوب الاّ الله و لَم يُصرّوا علي ما فَعلوا و هم يعلمون»
نكتهء مهم «و لَم يُصرّوا علي ما فعلوا» است. يعني اصرار بر آنچه كه كرده اند ندارند و آنرا جدّاً ترك كرده اند.
خداوند در آيهء فوق با بيان ملاطفت آميز فرموده كه اصرار بر گناه نداشته باشيد و به فكر تكرار و بازگشت به گناه نباشيد كه در اين حالت كيست جز خداي مهربان كه گناهان را ببخشد؟
اما در آياتي ديگر با بياني محكم خداوند گنهكاران را از بازگشت به گناهشان نهي مي كند و هشدار مي دهد كه اگر پس از توبه به گناه باز گرديد براي هميشه از اهل آتش خواهيد بود. از جملهء اين موارد در مورد ربا خواران است كه مي فرمايد:
هر كس پند و موعظهء پروردگار خود را به گوش گرفت و دست از گناه كشيد گذشته اش براي او و به نفع اوست و مسأله اش مربوط به خداست و اما كسي كه مجدداً به گناه بازگردد اهل آتش است و در آن جاودانه خواهد بود. (سوره بقره/ 275)
نكته اينجاست اينكه مي فرمايد:
«فلهُ ما سلف و امرهُ إلي الله»
يعني چه؟ چون در ترجمه هاي ظاهري آيه گفته اند:
«هر آنچه كه در گذشته از اموال جمع كرده مال اوست و كارش با خداست»
در حاليكه چنين نيست يعني اين آيه به معني اين نيست كه ربا خوار از استرداد سرمايه اي كه از ربا اندوخته به مردم معاف باشد. بلكه چنانكه مرحوم علامه طباطبايي در تفسير اين آيه مي گويند توبه كننده اصلِ گناهش بخشيده مي شود ولي تبعات گناهش كه اعم از حقوق الهي يا حقوق مردم است بر او باقي است و اگر بخواهد از تبعات گناهش هم فارغ شود بايد اين حقوق را هم پرداخت كند و اين شبيه همان جملهء حضرت علي بود كه فرمود:
در مرحلهء سوم توبه بايد حقوق مردم را بپردازند تا اينكه به هنگام ملاقات خداوند آثار و تبعات حقوق مردم براي تو باقي نمانده باشد.
البته خداوند در سورهء بقره آيهء 279 به مديون بودن رباخوار تصريح دارد و مي فرمايد:
«اگر توبه كرديد سرمايهء مالتان مال خود شماست.»
«نه ظلم كنيد و نه مظلوم واقع شويد». يعني اضافهء مالي را كه گرفته ايد برگردانيد و ظلم نكنيد و در عين حال آنقدر هم پرداخت نكنيد كه سرمايهء خود را از دست بدهيد و مظلوم واقع شويد.
به خاطر تصريحاتي كه در قرآن كريم در مورد توبه آمده است، توبهء از گناهان به اجماع همهء فرق اسلامي واجب است. چه اينكه خداوند در سورهء نور آيهء 31 مي فرمايد:
«توبوا إلي الله جميعاً لعلكم تفلحون»
يعني اي مؤمنان همگي به سوي خداوند توبه كنيد شايد كه رستگار شويد.
و نيز در سورهء تحريم آيهء 8 مي فرمايد:
«يا أيها الذين آمنوا توبوا إلي الله توبةً نصوحاً»
اي كساني كه ايمان آورده ايد توبه كنيد به سوي خداوند توبهء راستين و خالص
بر طبق تعاليم قرآن توبه اگر جامع الشرايط باشد مقبول درگاه الهي است چنانكه در سورهء توبه آيهء 105 مي فرمايد:
«هو الذي يقبل التوبة عن عباده»
يعني اوست خدايي كه توبه را از بندگانش قبول مي كند.
و نيز در سورهء نساء آيهء 111 مي فرمايد:
«و من يعمل سوْءً أو يظلم نفسه ثم يستغفرالله يجدالله غفوراً رحيماً»
يعني هر كس عمل بدي بجاي آورد يا به نفس خود ظلم كند و سپس توبه كند خداوند را بخشنده (آمرزنده) و رحيم خواهد يافت.
در روايات مختلف از علاقه و محبت خداوند به توبه كنندگان سخن گفته شده است و ارزش كار توبه كننده. امام صادق (ع) مي فرمايد:
هر گاه بنده اي بسيار آمرزش طلبد و استغفار جويد نامهء عملش بالا مي رود در حاليكه مي درخشد و تلألؤ دارد.
«إذا أكثرَ العبدُ من الإستغفار رُفِعَت صحيفتهُ و هي يتلألَأُ» (اصول كافي/ كتاب الدّعا)
و نيز در اصول كافي روايت شده است از امام صادق (ع) كه رسول خدا (ص) شيوه و عادتش چنين بود كه از هيچ مجلسي بر نمي خاست – گرچه مجلس كوتاهي باشد – مگر اينكه بيست و پنج بار از خداوند استغفار كند.
و همچنين روايت شده كه رسول الله (ص) در هر روز هفتاد بار از خداوند آمرزش مي جست و استغفار مي كرد. راوي از امام صادق (ع) مي پرسد آيا رسول الله 70 بار مي فرمودند:
استفغر الله ربّي و اتوب اليه؟
امام در پاسخ مي فرمايد: 70 بار مي فرمودند: استغفرالله، استغفرالله و هفتاد بار مي فرمودند: أتوب إلي الله، أتوب الي الله
در كتابهاي اخلاقي در مورد اذكار استغفار و تعداد آنها و تأثيرات آنها روايات مختلفي را نقل كرده اند. از جمله اينكه امام صادق (ع) مي فرمايد:
«كسي كه به هنگام خوابيدنش 100 بار «استغفرالله» بگويد در حاليكه گناهانش همانند برگهايي كه درخت را مي پوشاند او را پوشانده باشد، شب را به صبح مي رساند در حاليكه گناهانش بخشيده شده است». [مكارم الأخلاق/ الطبرسي/ في الأذكار المرويّه/ ص 361]
امام صادق در حديث ديگري از جدّ بزرگوارشان رسول الله نقل مي كنند كه «استغفار» و ذكر «لاإله الاّ الله» بهترين عبادتها هستند چنانكه خداوند تعالي هم در سورهء محمد (ص) آيهء 21 مي فرمايد:
«فاعلم أنّه لا إله الاّ الله و اسفغفر لذنبك»
پس هر كس در هر درجه اي كه باشد استغفار براي رفع مانع است و نيازمند استغفار است. اگر گنهكار باشد موانع گناه برداشته مي شود و دواي گناه و داروي آن استغفار مي شود چنانكه حضرت رسول (ص) مي فرمايد:
«لكل داءٍ دواء و دواء الذنوب الإستغفار»
هر دردي درماني دارد و دواي گناهان استغفار است.
اگر انسان مؤمنِ مُخلص هم باشد استغفار براي او هم توفيق آفرين است. چرا كه از غفلتهايي كه برايش پيش مي آيد استغفار مي كند. همچنانكه در قرآن كريم در سورهء آل عمران (آيهء 17) در كنار وصف صابرين و صادقين و قانتين (يعني اهل فروتني و تواضع) و انفاق كنندگان مي آورد «و المستغفرين بالأسحار» إن شاء الله خداوند ما را از مستغفرين واقعي و راستين قرار بدهد.
در پايان خطبهء امروز دو نكته را يادآور مي شوم.
اوّل اينكه فردا اولّين روز از سال جديد ميلادي 2005 است. ضمن تبريك سال جديد به همهء مسيحيان عزيز اميدواريم سال جديد سالي پر از صلح و امنيت و تعالي معنويت باشد. متأسفانه سال گذشتهء مسيحي كه پشت سر گذاشتيم سالي بود كه مي توانست به گونه اي ديگر باشد. چه بسيار زنان و كودكان و انسانهاي بي گناهي در اين سال كشته شدند و يا آواره و بي پناه شدند. انسان امروزين در ابتداي قرن بيست و يكم به نظر مي رسد بيش از آنكه به ابزارها و تكنولوژيهاي جديد براي رفاه و آسايش نياز داشته باشد، به چگونه استفاده كردن و چگونه بهره گرفتن از نعمتها و ابزاري كه در اختيار دارد نياز دارد.
بدون شك بهترين درس را در اين چگونه بهره گرفتن از نعمتها، ايمان و اخلاق انساني خواهد داد و معنويت بزرگترين حامل پيام صلح و آرامش و امنيت خواهد بود. اميدواريم سال جديد سال صلح و آرامش و دوستي براي همهء انسانها باشد.
دومين نكته تسليت به مناسبت فاجعهء انساني زلزله در جنوب آسيا و در اقيانوس هند است. درست در ايام سالگرد فاجعهء بم كه سال گذشته در ايران اتفاق افتاد امسال هم كريسمس براي بسياري با اندوه آغاز مي شود.
ما از همينجا به همهء كشورهاي مصيبت زده اعم از برادران و خواهران مسلمان و غير مسلمان مراتب همدردي خود را اعلام مي داريم. علي الخصوص به برادران و خواهران مسلمان سريلانكايي، مالزيايي، اندونزيايي و هندي خود كه هر هفته جمعه ها در كنار ما در اين مسجد نماز مي خوانند عميقانه تسليت عرض مي كنيم. مركز اسلامي هامبورگ كمكهايي كه براي اين عزيزان در نظر داريد را ارگانيزه كرده و مي كند تا شايد بتوانيم سهم كوچكي در ترميم دردها داشته باشيم.
«والسلام عليكم و رحمةالله»

شنبه، 16 آبان ماه ، 1388